Culturen botsen, tot ze uiteindelijk mengen

COLUMN

Om migrantenculturen in Nederland beter te begrijpen is enige kennis van de menselijke evolutie wenselijk. Mensen zijn namelijk niet alleen biologische organismen, maar vooral ook culturele wezens. Veel van wat wij denken en hoe wij handelen is terug te voeren op de cultuur waarin wij leven of zijn opgegroeid.

Bij cultuur moet je niet (alleen) denken aan de schilderijen van Van Gogh, de boeken van Joyce of de liedjes van Beyoncé. Cultuur is de verzameling informatie die van brein tot brein wordt overgedragen in een samenleving. Die informatieoverdracht kan verticaal plaatsvinden, dus van ouder tot kind, of horizontaal, van mens tot mens. Vooral jongeren pikken veel culturele informatie op van elkaar, bijvoorbeeld in kledingsmaak.

Verschillen tussen culturen komen voort uit lokale aanpassingen aan een bepaalde fysieke omgeving. Zo is de Nederlandse egalitaire cultuur terug te voeren op onze strijd tegen het water waarin iedereen, ongeacht rang of stand, met elkaar moest samenwerken om, letterlijk, het hoofd boven water te houden. Ander voorbeeld: de Engelse klassenmaatschappij is het gevolg van het wonen op een eiland waarvandaan ontsnappen lastig is. Als eilandbewoner moest je je dus maar schikken naar je plek in de hiërarchie in deze samenleving.

Eerculturen kenmerken zich door een sterke behoefte om je reputatie, als persoon of familielid, te beschermen

Binnen een land kun je natuurlijk ook culturele verschillen hebben. Amerikaanse psychologen kwamen daar bij toeval achter. Op de campus van de Universiteit van Michigan deden ze een experiment waarbij een acteur door de gang liep, en in het voorbijgaan een achteloze mannelijke student aanstootte en ‘asshole’ naar hem riep. 

Eercultuur

Hoe de student op deze provocatie reageerde, hing samen met zijn afkomst. Studenten uit de zuidelijke staten van de Verenigde Staten (bijvoorbeeld Texas of Missouri) reageerden met veel meer boosheid en agressie op deze provocatie dan studenten uit noordelijke staten (bijvoorbeeld Michigan en New York).

De onderzoekers schreven dit verschil toe aan de eercultuur in het zuiden van de VS. Eerculturen kenmerken zich door een sterke behoefte om je reputatie, als persoon of familielid, te beschermen. Als iemand je in je eer aantast, moet je daar dus onmiddellijk agressief op reageren.

Eerculturen ontstaan in een omgeving met zwakke of corrupte instituties, waar je dus voor jezelf en je familie moet opkomen. Tot halverwege de vorige eeuw werd in het zuiden van de VS geaccepteerd dat je iemand doodde als die een lid van je familie had beledigd. Nog steeds worden er in de zuidelijke staten meer moorden gepleegd als gevolg van een uit de hand gelopen ruzie dan in het noorden.

Waardigheidscultuur

Het tegenovergestelde van een eercultuur is een waardigheidscultuur zoals we die in West-Europa en het noorden van de VS kennen. Sterke instituties zorgen ervoor dat je niet zelf op een provocatie hoeft te reageren maar dat aan de politie of rechters kunt overlaten. Je eigen gedrag wordt in een waardigheidscultuur gereguleerd door schuld (‘Ik moet boeten voor wat ik doe of nalaat’) en veel minder door schaamte (‘Mijn familie moet boeten voor wat ik doe of nalaat’).

Wat gebeurt er nu als je mensen uit een eercultuur – zoals in Turkije, Marokko of Syrië heerst – naar een waardigheidscultuur verplaatst. Dan ontstaat er culturele ‘mismatch’. Autochtone Nederlanders snappen niet hoe iemand het ene moment je vriend kan zijn en je het andere moment dood wenst als je zijn familie of religie beledigt. Allochtone Nederlanders begrijpen op hun beurt niet hoe je trots kunt zijn op je integriteit en waardigheid, maar zo zwak als je wordt uitgedaagd.

Wat gebeurt er nu als je mensen uit een eercultuur naar een waar­dig­heids­cul­tuur verplaatst?

Het positieve nieuws is dat deze culturele verschillen niet hoeven te beklijven. Zo waren er niet eens zo lang geleden nog forse culturele verschillen tussen de katholieke en protestantse gemeenschappen in Nederland, waarbij het katholieke zuiden meer weg had van een eercultuur (met sterke familiebanden en zwakke instituties) en het protestantse noorden een waardigheidscultuur (met sterke instituties en zwakke familiebanden). 

Door verplaatsing en vermenging (via huwelijken) is van deze culturele verschillen weinig meer over. Zo zou het op termijn ook met de integratie van de migrantenculturen in Nederland kunnen gaan.

Mark van Vugt is hoogleraar evolutionaire psychologie aan de Vrije Universiteit en verbonden aan de Universiteit van Oxford

Bron: https://www.trouw.nl/samenleving/culturen-botsen-tot-ze-uiteindelijk-mengen~aa1ae853/