Seks door vrouwenogen, de dubbele moraal en de mannelijke blik

Organiseert Eye een programma als dit, dan kun je erop vertrouwen dat er mooie historische pareltjes te zien zijn: het museum heeft het vermogen om oud filmmateriaal te restaureren, conserveren en vertonen.

‘Ekstase’, van de in Praag geboren regisseur Gustav Machatý, is een prachtig voorbeeld van een historische film die je, eenmaal bekeken, niet had willen missen. De Oostenrijkse Hedy Kiesler speelt de vrouw die zich, niet lang na haar doodsaaie huwelijksreis, verliest in een romance met een man die haar zo gretig en kundig bemint dat ze een orgastische extase beleeft. 

Machatý is een meester in visuele vondsten die de kijker lichtjes aan het zweten maakt. De vrouw naakt zwemmend in een meertje, copulerende paarden, gespierde stratenmakers met pikhouwelen, wuivende grashalmen, open lippen die wachten op een kus, een gebroken parelsnoer: de filmmaker rijgt pornoclichés en inventieve erotische associaties losjes aaneen. Al doende verdiept hij zich serieus in vrouwelijke verlangens en fantasieën.

De film kwam stevig gecensureerd en met veel weerstand van autoriteiten naar de Verenigde Staten, waar de hoofdrolspeelster als Hedy Lamarr een ster werd.

Terugkijken in de tijd betekent: geconfronteerd worden met veranderde mores. Terwijl je als hedendaagse kijker stilletjes juicht ‘Ga ervoor, wijfie!’, gaat de vrouw in Ekstase een duistere fase tegemoet. Vrijpostige vrouwen: ze leveren iedereen ellende op. 

Freuds gedachtengoed hangt als een wolk boven de vroege cinema: begin vorige eeuw betaalden vrouwen in films een hoge prijs voor losbandigheid. Lust is een mannelijke aangelegenheid die degelijke vrouwen in goede banen moeten leiden, was ongeveer Freuds motto.

De vroege Deense filmster Asta Nielsen speelt in ‘Afgrunden’ (1910) een pianolerares die haar keurige verloofde laat zitten voor een robuuste circusartiest. Hij maakt een sensualiteit in haar los die ze zal bezuren. De al even omineus getitelde ‘Die Büchse der Pandora’ (1928) heeft een prachtrol van actrice-danseres Louise Brooks, de Amerikaanse die met haar korte bobkapsel een trend zette en in Hollywood te boek stond als tegendraads en seksueel vrij.

De films maken in een hedendaagse kijker tegenstrijdige gevoelens los. Brooks speelt als Lulu een dynamische vrouw in zwierige jurken die zich zorgeloos laat onderhouden door mannen (en flirt met een vrouw met geld). Het is een strakke taakverdeling: bewerkt Lulu de onderbuikgevoelens, de mannen, van neus tot teen keurig ingepakt, representeren maatschappelijke deugdzaamheid. Beide partijen hebben veel bij elkaar te winnen – én te verliezen.

Met wie kijk je mee? Zeker voor een vrouwelijke kijker is het frustrerend, zelfs wat masochistisch, om sympathie op te bouwen voor deze vrouwen met al hun schoonheid en levensplezier, en vervolgens te worden meegesleept in hun ondergang. Lust en moraliteit zijn onlosmakeijk met elkaar verbonden.

Het ironische is dat ook de actrices zelf hun status en professionele marktwaarde dankten aan gewaagde rollen – en tegelijkertijd in morele vertellingen terechtkwamen. Voor vrouwen is seks niet waardenvrij.

Die dubbele moraal is nog altijd niet verdwenen. Tegelijkertijd is er veel veranderd. Dat zie je terug in het filmprogramma. Maatschappelijke, politieke, economische ontwikkelingen, en bevindingen van twintigste eeuwse seksuologen hebben bijgedragen aan meer ruimte voor vrouwelijke lust.

En toch: de man als expliciet getoond object van verlangen, daar hebben bioscoopbezoekers nog lang op moeten wachten. Lange tijd konden ze zich het best wenden tot filmmakers met een homo-erotische blik. Jean Genet maakte met ‘Chant d’Amour’ (1950) een voyeuristische ode aan mannenlijven in gevangeniscellen. 

Paul Morrissey en Andy Warhol voerden in ‘Heat’ (1972) acteur Joe Dallesandro op als lustobject voor wellustige Californische vrouwen. En Rainer Werner Fassbinder bracht mannen op hun mooist in beeld in ‘Querelle’ (1982).

Voor de vrouwelijke blik op seks moeten we het hebben van recentere films, liefst met eenentwintigste-eeuwse vrouwen achter de camera. Zoals ‘The Love Witch’ (2016, Anna Biller), een vrolijke feministische horrorkomedie over een heks die mannen in haar liefdesnetten vangt. Met haar loopt het ongetwijfeld anders af dan met de vrouw in ‘Ekstase’. Gelukkig maar.

Cinema Erotica, 1 t/m 19 juni, Eye Filmmuseum, Amsterdam.

1. De Japanse filmmaker Nagisa Ôshima maakte met ‘L’Empire des sens’ (1976) een verwarrend sensueel drama over een obsessieve relatie tussen een man en een vrouw die steeds morbidere trekken krijgt.

2. Stephen Frears maakte met ‘Dangerous Liaisons’ (1988) een wonderschone bewerking van Pierre Choderlos de Laclos’ schandaalroman uit 1782. Verveelde, decadente Franse adel gebruikt seks voor politieke intriges. Acteurs Glenn Close, John Malkovich en Michelle Pfeiffer op hun sexyst.

3. Je eigen porno maken? Filmmaakster Jennifer Lyon Bell helpt pornosterren in de dop in de workshop From Fantasy to Film een eigen ontwerp te maken en uit te voeren. Daar kun je nog jaren plezier van hebben.

Bij porno denkt u aan de mannenblik. Mannenogen en mannenfantasieën hebben zo lang het genre bestaat de productie en consumptie van pornografie bepaald. Pas de laatste tien jaar is dat aan het veranderen, nu ook vrouwen pornofilms beginnen te maken.

Wat is dan die mannelijke blik? Mannen zouden vrouwen als objecten zien en daar hun fantasieën op projecteren, zonder zich af te vragen wat vrouwen zelf willen. Vanzelfsprekend is dat een cliché want mannen verlangen evengoed naar tederheid – hoewel misschien minder vaak – en vrouwen evengoed naar onpersoonlijke seks, zo nu en dan, maar de verschillen lijken duidelijk.

Ze lijken duidelijk. Want weten doen we weinig, omdat er nauwelijks over gepraat wordt. Wel besmuikt en lacherig, soms hijgerig, maar zelden constructief en analyserend. Dat is de voornaamste reden dat Eye Cinema Erotica organiseert, waarin allerlei facetten van porno aan de orde komen. Al is het programma al van verschillende kanten bekritiseerd omdat het niet ver genoeg zou gaan, te weinig expliciete seks toont.

Een extreem voorbeeld van de mannelijke blik zie je in de film ‘The Libertine’ (2004). Daarin speelt Johnny Depp de tweede graaf van Rochester John Wilmot (1647-1680), een man die seks had met alles wat los en vastzat en al op z’n 33ste stierf aan een geslachtsziekte die een deel van z’n gezicht had weggevreten. Een veilige keuze van de Eye-programmamakers, want The Libertine is een mainstreamfilm die in reguliere bioscopen is vertoond.

Dat ligt anders met ‘Cafe Flesh’ uit 1982, waarin de Amerikaanse filmmaker Stephen Sayadian artistieke cinema en pornografie combineerde. Een film waarin 99 procent van de mensheid na de apocalyps seks-negatief is en geen seks meer kan hebben. 

Om hun verlangen toch te bevredigen kijken ze op een podium naar seksperformances van mensen die wel nog sekspositief zijn. Waar precies de grens tussen artistieke cinema en porno ligt, is moeilijk te zeggen: Sayadian wijdde een hele carrière aan die vraag zonder een definitief antwoord te vinden.

Toen het tamelijk expliciete ‘La vie d’Adèle’ in 2013 in Cannes de Gouden Palm won met het verhaal over een lesbische verhouding, werd de film meteen bekritiseerd om zijn mannelijke blik – de regisseur was man – maar beide personages waren volstrekt gelijkwaardig en kregen diepgang in het script, twee dingen die in reguliere porno bijna altijd ontbreken. 

De enige manier om de vraag naar de mannelijke blik te beantwoorden, zou zijn om hetzelfde script ook door een vrouwelijke regisseur te laten verfilmen en de verschillen te zoeken.

De toekomst van erotische cinema ligt ongetwijfeld in virtual reality omdat dat dat meest alomvattende digitale ervaring levert. Tijdens Cinema Erotica worden geïnteresseerde bezoekers door een naakte gastheer en gastvrouw ontvangen in een geheel witte ruimte waar ze via een virtual reality headset kennismaken met wat voor veel mensen hun eerste seksuele VR-ervaring zal zijn.

Tijdens het acht minuten durende ‘Viens!’ verschijnt virtueel een groep naakte mensen die steeds dichterbij komen en met elkaar vrijen, tot je als kijker midden tussen de lichamen staat. 

Het filmpje is niet uitgesproken expliciet maar het maakt je door de vrijheid van de virtual reality-headset wel zeer bewust van je blik: je kunt immers 360 graden om je heen kijken. Kijk je dan naar de vrouwen, naar de mannen, naar de extreme scène of naar de tedere scène?

Bron: TROUW